Mettre l’Arménie sous mandat a été considéré indispensable dès la fin de la Première Guerre Mondiale dès lors que les territoires occupés et leurs peuples ont été soustraits à l’Allemagne et à l’Empire ottoman. Si les colonies allemandes d’Afrique et des îles océaniennes avaient besoin du soutien tant européen que d’une gouvernance à long terme, l’Arménie, la Syrie, la Palestine et l’Arabie Saoudite avaient réellement besoin d’un soutien pour renaître, faire face aux conséquences de la guerre et adapter leurs propres choix de développement (1).
Paralèllement aux revendications territoriales présentées par la Délégation arménienne unifiée à la Conférence de Paix de Paris le 12 février 1919 et au Président des Etats-Unis d’Amérique Woodrow Wilson le 17 avril, la question d’un mandat sur l’Arménie figurait à l’ordre du jour.
Les Puissances Alliées considéraient que les Etats-Unis pouvaient prendre en charge ce mandat (2).
Deux missions américaines furent chargées d’étudier cette prise de mandat sur l’Arménie. En 1918 ces deux missions se sont rendues au Proche Orient afin d’examiner sur le terrain les conditions de la participation américaine.
La mission King-Crain, à Constantinople, en Palestine, en Syrie et Cilicie, a rencontré les représentants des communautés turque, arménienne, arabe et juive. Elle a préconisé tout d’abord la nécessité de créer un Etat arménien en lui incluant la Cilicie. Elle considérait que l’Etat prenant mandat sur l’Arménie devait également avoir mandat sur l’Arménie Occidentale et Constantinople, ce qui permettrait de rapatrier, d’échanger les populations, de réguler la dette d’Etat et le développement économique avec la Turquie.
La mission militaire américaine avec à sa tête le général T. Harbord (Harbord Mission) s’est rendue à l’automne 1919 en Cilicie, Arménie Occidentale et République Arménie. Elle a rassemblé de nombreuses données concernant les ressources et possibilités de la région et a confirmé les mêmes arguments pour un mandat sur l’Arménie.
Dans les coulisses des pourparlers une autre proposition avait été avancée pour faire obstacle au règlement de la Question Arménienne , formulée ainsi : « Non pas un mandat unique pour les arméniens et l’Arménie mais un mandat pour les arméniens et un autre pour l’Arménie ». Cela revenait à établir un contrôle (3).
En parallèle à ces questions, la partie arménienne exigeait que l’Arménie bénéficie d’une aide économique et militaire qui lui aurait donné la possibilité de se libérer définitivement et l’aurait confirmée en tant qu’Etat indépendant.
Ce qui est étonnant c’est que les kémalistes n’ont pas eu besoin de chercher un «mandat»; ils l’ont reçu des bolchéviks sous une forme généreuse d’aide militaire, financière , consultative et politique conclue lors des accords bolchévico-kémaliste et anglo-bolchévik signés le 16 mars 1921 (4), (5).
Mais revenons à la question du mandat sur l’Arménie. Le 24 mai 1920, le Président des Etats-Unis Woodrow Wilson s’est adressé au Congrès en proposant de prendre mandat sur l’Arménie. Le 1er juin, le Sénat a rejeté la proposition du Président par 233 voix contre 62.
Et nous constatons aujourd’hui que ce refus a eu d’importantes conséquences non seulement pour les arméniens et l’Arménie mais pour l’histoire et le destin de tous les peuples et pays du Grand Proche Orient. Les Congressmen ont commis une erreur fatale. Ils n’ont pas pris en considération l’avertissement prophétique du général Harbord: ” Il est préférable de dépenser des millions sur un point donné plutôt que des milliards pour des guerres à venir”. Au jour d’aujourd’hui les Etats-Unis d’Amérique ont dépensé des milliers de milliards au Proche Orient, – d’après les dires du Président Trump, 7 trillions de dollars – soit 7 000 milliards et continueront de dépenser à l’avenir en raison de “n’avoir pas donné toute son importance aux conclusions de la mission Harbord concernant ce problème” (6).
Néanmoins, le Sénat américain a délibéré entre le 29 mai et le 1er juin 1920 sur la prise de mandat sur l’Arménie. Cela signifie que les Etats-Unis d’Amérique ont reconnu de facto le droit et le titre d’Etat à l’Arménie sur les territoires arméniens et, dans la foulée, cela annulait le droit et le titre de l’Empire ottoman sur ces territoires.
C’est cela qui constitue l’essentiel du contenu juridique, du sens et de la portée des débats au Sénat américain concernant le mandat sur l’Arménie.
Tigran Pashabézian
Premier Ministre de la République Arménie Occidentale (Arménie)
29 mai 2020
Traduit en français par Béatrice Nazarian
———————-
Ծանոթագրություն
- Փարիզի հաշտության կոնֆերանսի առաջին որոշումներից էր (1919 թվականի հունվար) Գերմանիային զրկել գաղութներից։ Բանաձեւում նաեւ ասվում էր, որ դաշնակիցներն ու նրանց հետ կապված երկրները համաձայն են, որպեսզի Հայաստանը, Սիրիան, Միջագետքը, Պաղեստինը եւ Արաբիան լիովին բաժանվեն Օսմանյան կայսրությունից, ընդսմին մատնանշվում էր, որ թուրքերը իրագործել են հայերի եւ այլ ենթակա ժողովուրդների սարսափելի կոտորած։ Աֆրիկայի եւ խաղաղօվկիանոսյան կղզիների թույլ զարգացած գերմանական գաղութները, համարվելով ինքնակառավարման անընդունակ տարածքներ, կարիք ունեին եվրոպական երկրների երկարամյա ղեկավարության։ Մյուս կողմից, Օսմանյան կայսրության որոշ ժողովուրդներ, ինչպես հայերն ու արաբները, զարգացման այն աստիճանի էին հասել, որ նրանց օգնությունը որպես անկախ ազգերի, կարող էր իրականացվել նրանց նկատմամբ մանդատ ընդունած երկրների օգնությամբ՝ մինչեւ որ նրանք կկարողանային գոյություն ունենալ ինքնուրույն։
Տես, Հայաստանի մանդատ (1920), https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A4%D5%A1%D5%BF_(1920)
- 1920 թ. ապրիլ 24-ին Սան-Ռեմոյում ապագա հայկական պետության սահմանների մասին ընդունվում է Լլոյդ Ջորջի նախագիծը, որն ուղարկվեց Վիլսոնին: Նախագծում ասվում էր.
«ա) Դիմել պրեզիդենտ Վիլսոնին, որպեսզի Ամերիկայի Միացյալ Նախագահները ընդունեն Հայաստանի մանդատը այն սահմաններում, որոնք տրված են Թուրքիայի հետ հաշտութեան պայմանագրի նախագծի առաջին տարբերակում:
բ) Եթե Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները չկամենան ընդունել մանդատը, Միացյալ նահանգների պրեզիդենտին խնդրվում է հանդես գալ իբրեւ միջնորդ Հայաստանի սահմանների հարցում, ինչպես ասված է ստորեւ բերվող նախագծային հոդվածում:
գ) Հետեւյալ իմաստով հոդված պետք է մտցվի հաշտության պայմաններում՝ Հայաստանի վերաբերյալ:
Թուրքիան, Հայաստանը եւ մյուս բարձր պայմանավորվող կողմերը համաձայն են դիմել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պրեզիդենտի միջնորդությանը Թուրքիայի եւ Հայաստանի սահմանների հարցում՝ Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի եւ Բիթլիսի վիլայեթներում եւ ընդունել այդ առթիվ նրա որոշումը, ինչպես նաեւ որեւէ պայման, որ նա կառաջարկի դեպի ծով Հայաստանի անկախ պետության ելքի մասին»:
1920 թվականի մայիս 17-ին Վիլսոնը տալիս է իր համաձայնությունը։
Տես, Լենդրուշ Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920 թվականին», ԵՊՀ, Երեւան, 2002, էջ 104-109:
- Տես, «Այդ անտանելի հայերը», Լինկոլն Սթեֆընսի հարցազրույցը Լոուրենս Արաբացու հետ։
https://blog.168.am/blog/43624.html
- 1920 թ. օգոստոսի 24-ին Գ. Չիչերինի եւ Բեքիր Սամի բեյի միջեւ նախաստորագրվեց խորհրդա-թուրքական մերձեցման գաղտնի պայմանագիրը, որն իր սուր ծայրով ուղղված էր Հայաստանի դեմ: Պայմանագրի նախագծով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր մինչեւ 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը եղած պետական սահմանը, այլ խոսքով` ոչ միայն Առաջին աշխարհամարտում ռուսական զորքերի կողմից գրավյալ արեւմտահայ նահանգների, այլեւ արեւելահայ Կարսի մարզի ու Արդահանի վերադարձը Թուրքիային:
Նախաստորագրված պայմանագրից անմիջապես հետո Անգորա վերադարձած թուրք արտգործժողկոմն իր հետ տարավ խորհրդային կառավարության դրամական առաջին մասնաբաժինը` մեկեւկես միլիոն ռուբլին՝ ոսկով:
Խորհրդային կառավարությունը Բաքու-Նախիջեւան, Նովոռոսիյսկ-Տրապիզոն, Օդեսա-Սամսուն եւ այլ ցամաքային ու ծովային գծերով քեմալականներին անընդհատ մատակարարում էր շատ մեծ չափերի հասնող զենք, ռազմամթերք, դրամ-ոսկի, ցույց տալիս զինվորական խորհրդատվություն եւ դիվանագիտական աջակցություն: Ոչ լրիվ տվյալներով՝ 1920 թ. ամռանը քեմալականները բոլշեւիկներից ստացան 6․000 հրացան, 5 մլն. փամփուշտ, 17․600 արկ, սեպտեմբերին՝ 200․6 կգ ձուլածո ոսկի, հոկտեմբերին՝ 16 վագոն հրացան ու փամփուշտ, որոնք շոգեմակույկներով Տուապսեից փոխադրվեցին Տրապիզոն ու բաժանվեցին հայկական ռազմաճակատ մեկնող չեթեներին: Այդ օգնությունը շատ ավելի մեծ չափեր ընդունեց հետագայում` 1921-1922 թթ.:
Տես, Արարատ Հակոբյան, Հայաստանը «բոլշեւիկյան մուրճի եւ թուրքական սալի միջեւ», Aparaj.am, 15.06.2018։ https://www.yerkir.am/news/view/152089.html
- Մարտի 16-ին Անգլիան ստորագրեց համաձայնություն Սովետների հետ, որով վերջինները պարտավորվում էին անգլիական գաղութներում հրաժարվել քարոզչությունից, իսկ անգլիական կառավարությունը պարտավորվում էր չպաշտպանել այն նորակազմ պետություններին, որոնք կազմված էին նախկին ռուսական կայսրության երկրներից: Դա առաջին հարվածն էր Հայաստանին, որովհետեւ Անգլիան արդեն պարտավորվում էր չօգնել հայերին՝ իրենց անկախությունը վերականգնելու պայքարում: Լոնդոնի խորհրդաժողովի հետ միաժամանակ Մոսկվայում տեղի էր ունենում խորհրդաժողով Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ: Բանակցությունները հանգեցին ռուս-թուրքական դաշնագրի, որը կնքվեց 1921 թվականի մարտի 16-ին, այսինքն՝ ճիշտ նույն օրը, երբ ստորագրվեց ռուս-անգլիական համաձայնությունը:
Տես, Ալեքսանդր Խատիսյան, «Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը»։
- Տես, Յարութ Չէքիճեան, «Անդրադարձ. Հայաստանի Հանրապետութիւն – 100-ամեակ. Ինչպէ՞ս Մերժուեցաւ Հայաստանի Հոգատարութիւնը»: http://lousavor-avedis.org/?p=7439
