Sözde manda sorununun önem kazanması, Birinci Dünya Savaşı’nın bitiminden kısa bir süre sonra, daha önce işgal edilmiş bölgeler ve halklar Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrıldığında ortaya çiktı.
Ve eğer Afrika ve Pasifik adalarındaki Alman kolonilerinin hem Avrupa desteğine hem de uzun vadeli yönetimine ihtiyacları varsa, o zaman Ermenistan, Suriye, Filistin gerçten desteğe, ayaklanmaya ve kendi imkanlarıyla savaşın etkilerinin üstesinden gelmeye, bağımsız bir gelişim yöntemi seçmeğe ihtiyacları vardı. (1)
Ermeni Ulusal Birleşik Heyetinin toprak taleplerine paralel olarak, 12 Şubat 1919’da Paris Barış Konferansı’na ve 17 Nisan 2010’da ABD Başkanı Woodrow Wilson’a sunması ile Ermenistan’ın mandası sorunu ortaya çıktı.
Müttefik devletler, Amerika Birleşik Devletleri’nin Ermenistan mandasını devralabileceğini düşünüyorlardı. (2)
İki Amerikan kurulu ABD’nin Ermenistan mandasını devralma konusunu inceledi. 1918’de, Amerika Birleşik Devletleri’nin bölgesel süreçlere katılımına ilişkin önerileri incelemek ve daha sonra önermek için Orta Doğu’ya iki Amerikan komisyonu gönderildi.
King-Crane Komisyonu Konstantinopolis (İstanbul), Filistin, Suriye ve Kilikya’daki Türk, Ermeni, Arap ve Yahudi temsilcilerle bir araya geldi. Komisyon, her şeyden önce, Kilikya dahil olmak üzere bir Ermeni devletinin kurulmasını önerdi. O Ermenistan mandasını kabul eden devletin Batı Ermenistan ve Konstantinopolis’in mandasını de kabul etmesi gerektiğine inanıyordu ki buda ülkeye geri dönüşü, nüfus değişimini, Türkiye ile devler borcunu ve ekonomik kalkınma sistemini kolaylaştıracaktı.
Amerikan askeri komusyonu General T. Harbord liderliğinde 1919 sonbaharında Kilikya, Batı Ermenistan ve Ermenistan Cumhuriyeti’ne seyahatlar düzenlendi. O dünya rezervleri ve imkanları hakkında zengin materyaller topladı ve Ermenistan’ın mandası lehine aynı iddiaları tekrarladı.
Kulislerin arkasında başka bir önerinin biçimlendirildiğini (formüle edildiğini) tarihten biliniyor ki, bunun amacı Ermeni sorununun çözümünü engellemekti ve şöyle denilirdi: “Ermeniler ve Ermenistan için bir msnda değil, Ermeniler için bir manda, Ermenistan için başka bir manda.” Bu öneride manda ile kastedilen yardım değil, kontrol idi. (3)
Bu ve diğer meselelerin tartışılmasına paralel olarak, Ermeniler Ermenistan’a ekonomik ve askeri yardımın sağlanmasını talep ederek, böylece Ermenistan’ın bağımsız bir devlet olarak nihai özgürleşmesini ve kurulmasını mümkün kılacaktı.
Kemalistlerin bir “manda” arama/bulma ihtiyacı duymadıkları, onların Bolşeviklerden parasal ve askeri, danışma, bol bol siyasi yardım şeklinde manda almaları dikkat çekicidir ki, böylece 16 Mart 1921’de imzalanan Kemalist-Bolşevik ve Anglo-Bolşevik antlaşmaları nihai biçimlerini almış oldular. (4) (5)
Lakin Ermenistan’ın mandası konusuna tekrar dönelim. 24 Mayıs 1920’de ABD Başkanı Wilson, Ermenistan’ın mandasını kabul etme önerisiyle ABD Kongresi’ne başvurdu. 1 Haziran’da ABD Senatosu, Başkan Wilson’un Ermenistan mandasını devralma önerisini 62 oya karşılik 233 oyla reddetti.
Bugün görebildiğimiz gibi, bu reddetmenin sadece Ermeniler ve Ermenistan için değil, aynı zamanda Büyük Orta Doğu’daki tüm halkların ve ülkelerin tarihi ve kaderi için de ciddi sonuçları oldu. Kongre üyeleri çok büyük bir hata yaptılar. “Ancak kongre üyeleri, General Harbord’un vardığı o sonucu; kehaneti dikkate almadılar ki, şöyle denilmektedir: “Manda için milyonlar harcamak, gelecek savaşlarda milyardlar harcamaktan daha iyidir”. Bu güne kadar Ortadoğu’da Amerika’nın binlerce milyarı harcandı ve Başkan Trump’a göre 7 trilyon ya da 7 bin milyar. Ve daha da harcanmaya devam edilecek “Harbord Misyonu” raporunun ciddi bir şekilde incelenmemesi ve mandanın kabul kabul edilmemesi nedeniyle.” (6)
Bununla birlikte, Ermenistan’ın mandasını kabul etme sorunu 29 Mayıs 1920’den 1 Haziran tarihine kadar ABD Senatosu’nda tartışıldı; bu da, ABD’nin fiilen (de facto) Ermeni toprakları ile ilgili Ermenistan devletinin haklarını ve unvanını tanıdığı ve bu nedenle Osmanlı İmparatorluğu’nun bu bölgelere hakkı ve unvanı geçersiz saydığı anlamına geliyor.
İşte budur, ABD Senatosu’nda Ermenistan mandasının tartışma gerçeğinin hukuksal-siyasal temel içeriği, anlamı ve önemi.
Tigran Pashabezyan
Batı Ermenistan Cumhuriyeti (Ermenistan) Başbakanı
29 Mayıs 2020
Ermeniceden çeviren: Vrezh Kosayan
*****
Ծանոթագրություն
- Փարիզի հաշտության կոնֆերանսի առաջին որոշումներից էր (1919 թվականի հունվար) Գերմանիային զրկել գաղութներից։ Բանաձեւում նաեւ ասվում էր, որ դաշնակիցներն ու նրանց հետ կապված երկրները համաձայն են, որպեսզի Հայաստանը, Սիրիան, Միջագետքը, Պաղեստինը եւ Արաբիան լիովին բաժանվեն Օսմանյան կայսրությունից, ընդսմին մատնանշվում էր, որ թուրքերը իրագործել են հայերի եւ այլ ենթակա ժողովուրդների սարսափելի կոտորած։ Աֆրիկայի եւ խաղաղօվկիանոսյան կղզիների թույլ զարգացած գերմանական գաղութները, համարվելով ինքնակառավարման անընդունակ տարածքներ, կարիք ունեին եվրոպական երկրների երկարամյա ղեկավարության։ Մյուս կողմից, Օսմանյան կայսրության որոշ ժողովուրդներ, ինչպես հայերն ու արաբները, զարգացման այն աստիճանի էին հասել, որ նրանց օգնությունը որպես անկախ ազգերի, կարող էր իրականացվել նրանց նկատմամբ մանդատ ընդունած երկրների օգնությամբ՝ մինչեւ որ նրանք կկարողանային գոյություն ունենալ ինքնուրույն։
Տես, Հայաստանի մանդատ (1920), https://hy.wikipedia.org/
2. 1920 թ. ապրիլ 24-ին Սան-Ռեմոյում ապագա հայկական պետության սահմանների մասին ընդունվում է Լլոյդ Ջորջի նախագիծը, որն ուղարկվեց Վիլսոնին: Նախագծում ասվում էր.
«ա) Դիմել պրեզիդենտ Վիլսոնին, որպեսզի Ամերիկայի Միացյալ Նախագահները ընդունեն Հայաստանի մանդատը այն սահմաններում, որոնք տրված են Թուրքիայի հետ հաշտութեան պայմանագրի նախագծի առաջին տարբերակում:
բ) Եթե Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները չկամենան ընդունել մանդատը, Միացյալ նահանգների պրեզիդենտին խնդրվում է հանդես գալ իբրեւ միջնորդ Հայաստանի սահմանների հարցում, ինչպես ասված է ստորեւ բերվող նախագծային հոդվածում:
գ) Հետեւյալ իմաստով հոդված պետք է մտցվի հաշտության պայմաններում՝ Հայաստանի վերաբերյալ:
Թուրքիան, Հայաստանը եւ մյուս բարձր պայմանավորվող կողմերը համաձայն են դիմել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պրեզիդենտի միջնորդությանը Թուրքիայի եւ Հայաստանի սահմանների հարցում՝ Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի եւ Բիթլիսի վիլայեթներում եւ ընդունել այդ առթիվ նրա որոշումը, ինչպես նաեւ որեւէ պայման, որ նա կառաջարկի դեպի ծով Հայաստանի անկախ պետության ելքի մասին»:
1920 թվականի մայիս 17-ին Վիլսոնը տալիս է իր համաձայնությունը։
Տես, Լենդրուշ Խուրշուդյան, «Հայաստանի բաժանումը 1920 թվականին», ԵՊՀ, Երեւան, 2002, էջ 104-109:
- Տես, «Այդ անտանելի հայերը», Լինկոլն Սթեֆընսի հարցազրույցը Լոուրենս Արաբացու հետ։ https://www.academia.edu
4. 1920 թ. օգոստոսի 24-ին Գ. Չիչերինի եւ Բեքիր Սամի բեյի միջեւ նախաստորագրվեց խորհրդա-թուրքական մերձեցման գաղտնի պայմանագիրը, որն իր սուր ծայրով ուղղված էր Հայաստանի դեմ: Պայմանագրի նախագծով Խորհրդային Ռուսաստանը ճանաչում էր մինչեւ 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը եղած պետական սահմանը, այլ խոսքով` ոչ միայն Առաջին աշխարհամարտում ռուսական զորքերի կողմից գրավյալ արեւմտահայ նահանգների, այլեւ արեւելահայ Կարսի մարզի ու Արդահանի վերադարձը Թուրքիային:
Նախաստորագրված պայմանագրից անմիջապես հետո Անգորա վերադարձած թուրք արտգործժողկոմն իր հետ տարավ խորհրդային կառավարության դրամական առաջին մասնաբաժինը` մեկեւկես միլիոն ռուբլին՝ ոսկով:
Խորհրդային կառավարությունը Բաքու-Նախիջեւան, Նովոռոսիյսկ-Տրապիզոն, Օդեսա-Սամսուն եւ այլ ցամաքային ու ծովային գծերով քեմալականներին անընդհատ մատակարարում էր շատ մեծ չափերի հասնող զենք, ռազմամթերք, դրամ-ոսկի, ցույց տալիս զինվորական խորհրդատվություն եւ դիվանագիտական աջակցություն: Ոչ լրիվ տվյալներով՝ 1920 թ. ամռանը քեմալականները բոլշեւիկներից ստացան 6․000 հրացան, 5 մլն. փամփուշտ, 17․600 արկ, սեպտեմբերին՝ 200․6 կգ ձուլածո ոսկի, հոկտեմբերին՝ 16 վագոն հրացան ու փամփուշտ, որոնք շոգեմակույկներով Տուապսեից փոխադրվեցին Տրապիզոն ու բաժանվեցին հայկական ռազմաճակատ մեկնող չեթեներին: Այդ օգնությունը շատ ավելի մեծ չափեր ընդունեց հետագայում` 1921-1922 թթ.:
Տես, Արարատ Հակոբյան, Հայաստանը «բոլշեւիկյան մուրճի եւ թուրքական սալի միջեւ», www.Aparaj.am, 15.06.2018։
- Մարտի 16-ին Անգլիան ստորագրեց համաձայնություն Սովետների հետ, որով վերջինները պարտավորվում էին անգլիական գաղութներում հրաժարվել քարոզչությունից, իսկ անգլիական կառավարությունը պարտավորվում էր չպաշտպանել այն նորակազմ պետություններին, որոնք կազմված էին նախկին ռուսական կայսրության երկրներից: Դա առաջին հարվածն էր Հայաստանին, որովհետեւ Անգլիան արդեն պարտավորվում էր չօգնել հայերին՝ իրենց անկախությունը վերականգնելու պայքարում: Լոնդոնի խորհրդաժողովի հետ միաժամանակ Մոսկվայում տեղի էր ունենում խորհրդաժողով Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ: Բանակցությունները հանգեցին ռուս-թուրքական դաշնագրի, որը կնքվեց 1921 թվականի մարտի 16-ին, այսինքն՝ ճիշտ նույն օրը, երբ ստորագրվեց ռուս-անգլիական համաձայնությունը:
Տես, Ալեքսանդր Խատիսյան, «Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը»։http://www.aniarc.am/2019/07/28/
6. Տես, Յարութ Չէքիճեան, «Անդրադարձ. Հայաստանի Հանրապետութիւն – 100-ամեակ. Ինչպէ՞ս Մերժուեցաւ Հայաստանի Հոգատարութիւնը»: http://lousavor-avedis.org
