Փիլիսոփայության դերը կարելի է նույնացնել ընտանիքի նկատմամբ հոգատարությամբ վերաբերվող հոր դերի հետ: Մեծ Հոր խիստ հսկողության տակ են աճում ու զարգանում մշակույթը և հասարակությունը, արմատախիլ են արվում մոլախոտերն ու մակաբույծները: Հենց այսպիսի փիլիսոփայությունն է կյանքին հաղորդում հոգևորը, իմաստավորում է գործերն ու արարքները: Իսկ դա նշանակում է,որ այսպես է ստեղծվում իրական եւ գործնական կյանքը: Առանց փիլիսոփայական հետևողականության, գործողությունները քաոսային են, մտքերը՝ հարթ, իսկ ծրագրերը՝ անգույն: Անսպասելի վառ լույսով լցվում է դատարկ տարածքը, եւ ամեն ինչ այնտեղ ձեռք է բերում ներդաշնակ և խորը իմաստ։ Այնպես որ, ամենատարբեր մանրամասներ և ֆիգուրներ հանկարծ վերածվում են հիասքանչ քանդակի մասերի:
Փիլիսոփայությունը գիտության մեջ նույնն է, ինչ միապետը իր գահին: Իսկ այնտեղ, որտեղ իշխում է միապետը, այնտեղ տիրում է կարգուկանոն և միասնություն: Բայց փիլիսոփայությունը բացարձակ չէ: Այն միջնորդ է Տիեզերքի ու մարդու միջեւ, Տիեզերքի և բնության ձայների թարգմանիչը: Իրերի կարգը, որին ձգտում է մարդկությունը, նույնն է, ինչին ձգտում է ողջ բնությունը: Բայց մարդուն պետք է ցույց տալ այդ ճանապարհը: Տիեզերքից հենց այդ ճիշտ ազդանշանների հեռարձակումը սովորական մարդուն տրվում է ի բարօրություն մարդկությանը, որը ուժ է տալիս փիլիսոփայությանը: Բնության և բանականության միջև համաձայնեցումը տեղի է ունենում, քանի որ միտքն է բնական, այլ ոչ թե բնությունն է բանական: Բանականության կառուցվածքը նման է Տիեզերքի կառուցվածքին: Փիլիսոփայությունը մարդկության ճանապարհը նուրբ ծածկույթով է պատում՝ պաշտպանելով մարդկանց դժբախտություններից ու փորձություններից: Նրա նրբանկատությունից, հետևողականությունից և հայրական բարությունից է կախված նշված ճանապարհի հաջողությունը:
Բայց վայ այն մարդկանց, եթե փիլիսոփայությունը ստահոդ է, և նենգաբար սողոսկել կամ բռնի մտցվել է դատարկ գլուխներ: Նման փիլիսոփայությունը ավելի քայքայիչ է, քան մահ սփռող թշնամու անմիջական գործողությունները: Թշնամին ամեն դեպքում բացահայտ է, բայց կեղծ փիլիսոփայությունը հավակնում է լինել հոգատար ընկեր, արգելափակում է մարդկային մտքի ամբողջ բարոյական գիտակցությունը՝ հետ տանելով մարդկանց կրկին դեպի կենդանական աշխարհը: Ճիշտ կլիներ այն չանվանել փիլիսոփայություն։ Բայց ճանաչողության գործընթացը նույն պատերազմն է, և երևույթներին անուններ է տալիս հաղթողը: Եվ, ի վերջո, ամեն ինչ կընկնի իր տեղը, և կյանքը կրկին կվերադառնա երեք հազարամյակ առաջ մշակված ճիշտ հունի մեջ: Եվ այդ ժամանակ պարզ կդառնա, որ Սումերը եւ Արատտան իրենց հայացքներով ոչ միայն մեր ժամանակակիցներն էին, այլև գերազանցում էին մեզ իրենց բնազդի անսխալականությամբ,որոնք դեռ իրենց գլուխները չէին լցրել հազարամյակների աստվածաշնչյան հեքիաթներով և խեղաթյուրված ձևով չէին օգտվել նույն հայ-սումերական պատմությունից:
Բայց սովորական մարդու համար դժվար է հասկանալ փիլիսոփային: Ճիշտ այնպես, ինչպես երեխան, որին հետևում է ծնողը, չի կարող հասկանալ, թե ինչ վտանգներից և փորձանքներից է զգուշացնում իրեն ծնողը, այնպես էլ շարքային մարդը չի կարող ճանաչել այն փիլիսոփայությունը, որը կարող է լինել անվտանգության բարձիկ նրա համար: Միայն այն ժամանակ, երբ երեխան դառնում է ծնող, նա սկսում է հասկանալ, ինչի շնորհիվ է ինքը կայացել, եւ այժմ նա պետք է կրկնի նույնը: Եվ այդ ժամանակ նրա փորձը կդառնա ուղեցույց, որը թույլ չի տա նրան շեղվել ճանապարհից:
Իսկական փիլիսոփան ճանապարհ է հարթում հասարակության համար, ուղեցույցներ է դնում խաչմերուկներում: Սա սովորական միջոց է, որ այն տարբերես նրան այդպիսին ձևացող թշնամուց՝ հետևելով նրա գործողություններին: Դրանք չեն հակասում նրա մտքերին. Ճշմարիտ փիլիսոփայությունը պայքար է հանուն ճշմարտության և արդարության, պայքար այն ամենի նկատմամբ, որը զրկում է մարդուն ուրախությունից: Հասարակության հասունությունը կարելի է որոշել նման փիլիսոփայության հանդեպ նրա վերաբերմունքից: Եթե հասարակությունը թերագնահատում է փիլիսոփային կամ անտեսում է նրան, ապա դա չի նվաստացնում վերջինիս, այլ ինքնին նվաստացնում է այն հասարակությունը, որը նման է իր ծնողին չլսող տհաս երեխայի:
Եթե հանրությունը չունի իր փիլիսոփայությունը, ապա նա պետք է երկրպագի օտարին, որը, ինչպես հայտնի է, չունի նախատեսված դերը նրա համար: Նույնը սովորաբար ասվում է և բանակի մասին։ Եթե չես ուզում կերակրել քո բանակը, ապա կկերակրես ուրիշինը: Մեր հայ հասարակությունը արդեն հազարամյակներ շարունակ զարմանալիորեն համբերատար է, հանդուրժում և ներում է ամեն ինչ, բացի փիլիսոփայությունից; Փիլիսոփայության պատմաբանները այս մասին ավելի մանրամասն կարող են պատմել: Բայց կարող է հենց դրա մեջ է հայերի պահպանողականության հանելուկը: Նրանք վախենում են որևէ քայլ անել, քանի որ ոչ ոք չի նշել նրանց այդ ճանապարհը:
Բայց այստեղ փիլիսոփան է մեղավորը: Եվ դա այն է, որ նա տանուլ է տվել ճակատամարտը: Հասարակությունը գերի է ընկել օտար փիլիսոփայության ազդեցությանը և ստրկացել: Մեր հասարակությունն աշխատում է այն հանրության համար, որն ունի փիլիսոփայություն։ Փիլիսոփայությունը հավերժական պայքար է: Առկա է պարտվելու ռիսկը իր հավերժական մրցակցին ՝ իր ստվերին, որն ամեն ինչ սևացնում է, խավար ու սարսափ է սփռում այնտեղ, որտեղ նախկինում պայծառ ու թափանցիկ էր: Նրա ստվերը իր նմանակն է, որը թիկունքում դաժանորեն հետևում է փիլիսոփայության սխալներին եւ պատրաստ է հարված հասցնել թունավոր դանակով: Մարդ, ով չի կարող ստեղծել, ցանկանում և ձգտում է ոչնչացնել:
Որտեղ կա լույս, այնտեղ կա նաև ստվեր, որտեղ հոգին է, այնտեղ մատերիան է, քանի որ ոչինչ չի կարելի բաժանել իրարից: Բայց մեզ ներշնչել են նյութականի առաջնայնությունը, երբեմն կոպիտ և վայրենաբարո ձևով, իսկ անվերահսկելի սկիզբը վնասում և ցեխի մեջ է գցում ամեն մի իդեալականը: Նյութականը անջատել են հոգևորից, որը մշտապես հաշվի է առնվում Տիեզերքի կատարյալ օրենքներով և կարգավորում է կյանքն ու նյութը այդ օրենքներին համապատասխան՝ ընկալվելով որպես ճշմարտություն:
Բարոյազուրկ փիլիսոփայությունը, ինչպես մարքսիզմը, զուրկ է ճշմարտությունից: Սակայն ճշմարտությունը թաքնված չէ և միաժամանակ շատ պարզ է, իսկ սուտը՝ բարդ, խորը թաքնված,կեղծված, կասկածելի և անհանգիստ: Նրա մտացածին, կեղծ գիտելիքը,լցված թվացյալ անհամար ապացուցվող օրինակներով, հաճախ սխալմամբ ընդունվում է որպես գերագույն իմաստություն: Այսօր բուհերը առաջարկում են մեզ նախապատրաստել կառավարչի որակյալ մասնագիտություն ինչ-որ ընկերության համար՝ թաքցնելով մեզանից մեր արքայական ծագումը, գահի իրավունքը և կյանքի կոչել երջանկությունը, գեղեցկությունը, սերը, հարստությունը և անվտանգությունը,մղել ազատության և անկախության բոլոր երկրային տիրակալներից և գործատուներից: Եվ ո՞վ կվերադարձնի մեզ մեր ճանապարհը դեպի այդ գահը:
Ոմանք կարծում են, որ սերը իմաստության նկատմամբ բարձր չէ գիտությունից: Իբրև թե գիտությունը բնութագրվում է արդյունքի կրկնողությամբ (թաքցվում է օրինաչափությունը),սակայն մաթեմատիկական բանաձևերի նկատմամբ գիտելիքների տեղեկությամբ և ծրագրերի արդյունավետությամբ: Այն դեպքում,երբ իմաստությունը միշտ յուրահատուկ է, ապա համապատասխանում է հանգամանքներին և հանդես է բնազդաբար գալիս կյանքի փորձով կամ նույնիսկ “աստվածային հայտնությամբ”. Բայց մաթեմատիկան հանդես է գալիս որպես ոչ միայն ժամանակակից գիտության հիմքը, այլև փիլիսոփայության: ։Պյութագորասցների դպրոցի համար փիլիսոփայությունը, մաթեմատիկան և երաժշտությունը կապված էին աստվածայինի, Աստծո իմաստության հետ: Եվ աստվածաբանության պարապմունքները իմաստ են ունեցել որպես մաթեմատիկայի աստվածային ըմբռնում: Ուշագրավ է նրանց մաթեմատիկական օբյեկտների վիճակների անունները, որոնք ընտրել են հունական բառերից: Օրինակ՝ theos = աստվածություն: “տեսություն”, “թեորեմ”, և logos = բառը \ ողջամիտ հիմք \ , “տրամաբանությունը”, “նմանակը”, “լոգիստիկա” (numeracy): “Պյութագորասը ուսուցանել է, որ աշխարհի սկիզբը չի կարելի զգալ: Նրանք չեն ենթարկվում որևէ ազդեցությունների, անտեսանելի են և հոգևոր” (Պլուտարքոս). Տիեզերքը, ըստ պյութագորասցիների, ներդաշնակություն է և թիվ” (Արիստոտել):
Առաջին փիլիսոփաները հարթել են նոր ճանապարհ դեպի Աստված: Աստված դարձել է մտքի համար հասանելի, իսկ ուսմունքը նրա մասին կոչվել է աստվածաբանություն: Վերջինս դարձել է փիլիսոփաների համար ռացիոնալ ձեռնարկ, որը նշանակում է հաշվարկել Աստծո, նրա կամքին ուղղված հարցումը և թարգմանել նրա նշանները մարդկային ռացիոնալ լեզվով։Եվ քանի որ փիլիսոփաների Աստվածը խոսում է մաթեմատիկայի լեզվով, ապա նա աշխարհիկ Աստված է:
Նրա խոսքերը ուղերձներ են, որոնք ներկայացնում են առավելագույնը և նվազագույնը բնական և տիեզերական մարմինների գործողություններում. դա ամենափոքր գործողության սկզբունքն է, որը դրսևորվում է շարունակական ստեղծագործություններով և այլ օպտիմալ սկզբունքներով:
Արևմտյան մտածողության համար դա ակնհայտ է դարձել հենց վերջերս: Եվ երբ որ մի քանի աստվածաբաններ հռչակեցին «Աստծո մահը» և հատկապես աստվածաշնչյան Աստծո վախճանը, ապա նրանք տեղ ազատեցին մտահայեցողական Աստծո համար, որի գծերը դուրս են գրում գիտությունը և մաթեմատիկան: Ճիշտ այնպես, ինչպես այն Պյութագորասի գործերում, որը ստեղծեց փիլիսոփայության հիմքերը: Այս անդրադարձը մի ավելորդ անգամ ցույց է տալիս, որ իդեալականի ձգտումը արարման առաջին ազդակն է: Իսկ ապօրինի այդ տեղն զբաղեցնող ուսմունքները, որոնք դուրս մղեցին գիտությունը և մաթեմատիկան, պետք է զիջեն նրան: Բայց աստվածաշնչյան-միջերկրածովյան «Սուրբ գրքի » քաղաքակրթության վերջին մարգարեներից մեկը՝ Մուհամեդը, լույս աշխարհ հանեց Ղուրանի հայտնությունը՝ առանց մաթմատիկայի նկատմամբ մեծ ակնածանքի: 89-րդ «Արևածագ» սուրահում նա այսպես է խոսում մեղադրանքի մասին. «Երդվում եմ արևածագով: Երդվում եմ մայրամուտով: Երդվում եմ տասնյակ գիշերներով: Երդվում եմ զույգերով և կենտերով:
Արդեն գիտության ոչ մեծ ներխուժումը կրոնական բարոյականության արգելանոցները անսպասելիորեն ի հայտ է բերում նրա ավելի ուժեղ և խոր տիեզերական ակունքները և հաղթող եսամոլությունը և վարվելակարգի չափորոշիչները: Դրանց անվանում են Պլատինե կանոններ, որոնք ավելի արժեքավոր են, քան Ոսկե կանոնները: Պլատինե կանոնները մարդկանց ամբողջացնում են և ենթարկում տիեզերական օրինաչափություններին :
Բայց փիլիսոփայության ռացիոնալությունը տարբեր է մաթեմատիկայի ռացիոնալությունից: Փիլիսոփայությանը բնորոշ է իմաստների երկակիությունը, իմաստների տարիմաստությունը,երկու տարրերի նույնականացումը,որոնք միաժամանակ բացառում են միմյանց և անհեթեթը ընկալելու հնարավորությունը, որը ընդհանուր հասկացության մեջ մեկ համատեքստում միավորում է անհամատեղելի հասկացությունները, իրերը և հարաբերությունները: Սոցիալական և հոգեֆիզիոլոգիական իրականության ցանկացած երեւույթը իրականացնում է ինչպես փոխակերպման փոխադարձ անցման գործընթացները, փոխադարձաբար միմյանց բացառող և բևեռային իրար բացառող իրական և ողջամիտ, արդիական և ներունակ, կերպարի ու գաղափարների, գրգռման և արգելակման, բարու եւ չարի, ներքինի և արտաքինի, քաոսի ու կարգուկանոնի, կյանքի եւ մահվան էություններով:
XVI – XVII դարերում կրոնական բարեփոխման արդյունքում, բուրժուական հեղափոխությունների, գիտությունների ակադեմիաների կազմակերպման և տնտեսությամբ կառավարման հաշվարկի ինտելեկտուալ եղանակների ներդրման հետևանքով անտիկ բառերի նախնական իմաստները առօրյա գիտակցության մեջ ջնջվել են: Հիմա “ռացիո” արմատը մեկնաբանվում է որպես միտք, գիտելիք, գիտություն, ինչպես Տիեզերքի գեղեցկության միամիտ հավատի, նրա գերբնական հասկացության կամ բանաստեղծի եւ նկարչի հայտնության ժխտում:
Սակայն, բացի գիտությունից, տեսանելի եւ անտեսանելի աշխարհի ճանաչողությամբ այսօր, ինչպես միշտ, զբաղվում են ընդհանուր առմամբ պոեզիան եւ արվեստը: Եվ այնտեղ էլ “ռացիոն” խաղում է իր կարգավորիչ դերը: Մաթեմատիկայի և փիլիսոփայության համար շոշափելին դրսևորվում է բանաստեղծի ներհայեցության մեջ, երբ նա ձեռնամուխ է լինում գաղտնիքները բացահայտելու գործին: Բանաստեղծական արվեստը եզակի է, չնայած այս դեպքում, բանաստեղծը կիրառում է գիտական եղանակներ և չի խորշում միստիկայից: Ճիշտ այնպես, ինչպես երաժշտությունը չի կարելի պոկել մաթեմատիկայից: Միացնելով ռացիոնալը և իռացիոնալը, հաշվարկը և ներհայեցությունը, թիվը և և խոսքը, արվեստը մարդկային գիտակցության դաշտում նոր է ներգծում: Բանաստեղծի համար փիլիսոփայությունը այն է, երբ վերցնում ես մի այնքան պարզ բան, որի մասին թվում է՝ չարժե նույնիսկ խոսել, և հանգում ես այնքան պարադոքսալ մի բանի, որին նույնիսկ չի կարելի հավատալ… Բայց այստեղ բանաստեղծը և փիլիսոփան մնում են Աստծո բանի թարգմանիչ:
Ի՞նչ իմանաս: Ստեղծողի գաղտնիքները անմեկին.են: Ընկեր տվավ, իրար կապեց էս աշխարհքում ամենքին, Բանաստեղծին թողեց մենակ, մեն ու մենակ Իրեն պես, Որ Իրեն պես մտիկ անի ամեն մեկին ու կյանքին:
Կորցրել եմ, ու՞ր գտնեմ, Տեղդ իմաց տուր` գտնեմ, Ման եմ գալիս էս մթնում Քեզ մոտ գալու դուռ գտնեմ:
Ես շնչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր, Ես լսում եմ Նրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր. Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մրմունջը ամենուր:
Հոգիս` տանը հաստատվել, Տիեզերքն է ողջ պատել. Տիեզերքի տերն եմ ես, Ո՞վ է արդյոք նկատել:
/Ո.Թումանյան/
Մենք սկսում ենք մեռնել ոչ թե զգայարաններից և մեր վերջույթներից, այլ երբ կորցնում ենք գերբնականը ընկալելու մեր կարողությունը: Նա, ով չունի ձգտում դեպի բացարձակը, դեպի կատարելությունը, բավարարվում է խաղաղ միջակությամբ. Վերադարձը մեզ համար չի նշանակում ճանապարհից հետ գալը, այլ նշանակում է գնալ առաջ, դեպի մեր սեփական արքայական մշակույթը, որը հազարամյակներով փոշիանում է բոլոր թանգարաններում: Որտեղից ինչ-որ բաներ սկիզբ են առնում, այնտեղ նրանք, նկատի ունենալով ցիկլային վերադարձը, գտնում են իրենց նոր վերածնոնդի խթանը կամ, ինչպես ասում էր Հեգելը, վերջավորը, կամ արդյունքը, նույն չափով և առաջինն է, ինչից սկսվում է շարժումը և իրականացվող սեփական նպատակը։
Է. Ռ. Գրիգորյան, փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր.
Բնութագրից թարգմանել է Ռուբեն Նահատակյան.
