Մեկ տարի է անցել այն պահից, երբ Հայաստանն ու Ադրբեջանը համաձայնության եկան հրադադարի շուրջ, որը վերջ դրեց Ադրբեջանի եւ Արցախի միջեւ 44-օրյա պատերազմին։ Համաձայնագիրը նաեւ թույլ տվեց Ռուսաստանին երկու կողմերի միջեւ որպես խաղաղապահ տեղակայել մոտ 2000 զինծառայող եւ նախատեսել է ռազմագերիների ու այլ պատանդների փոխանակում։ Այս մասին “The National Interest“-ի իր հոդվածում գրում է Մայքլ Ռուբինը։
«Վերջին կետում ասվում էր. «Տարածաշրջանի բոլոր տնտեսական եւ տրանսպորտային կապերը պետք է ապաշրջափակվեն։ Հայաստանի Հանրապետությունը երաշխավորում է Ադրբեջանի Հանրապետության արեւմտյան շրջանների եւ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետության միջեւ տրանսպորտային հաղորդակցության անվտանգությունը՝ երկու ուղղություններով մարդկանց, տրանսպորտային միջոցների եւ ապրանքների անարգել տեղաշարժն ապահովելու նպատակով։ Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային ծառայության Սահմանապահ ծառայությունը պատասխանատու է տրանսպորտային կապերի վերահսկման համար»:
Սակայն վերջին ամիսներին Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը եւ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը երկու կարեւոր հարցում փորձել են փոխել այս դրույթի սահմանումը։ Նախ՝ սա մեկնաբանում են որպես միջանցքի տրամադրում, որը կիսելու է Հայաստանի ինքնիշխան տարածքը։ Երկրորդ, նրանք անտեսում են տարածաշրջանում տնտեսական եւ տրանսպորտային կապերն ապաշրջափակելու մասին առաջին նախադասությունը: Բայդենի վարչակազմը պետք է հստակ հասկացնի, որ նման վերաիմաստավորումն անհիմն է եւ անօրինական։
Ի սկզբանե թուրքերի եւ Կենտրոնական Ասիայի շրջանում լավատեսություն կար, որ Նախիջեւանի ճանապարհային երթեւեկությունը, որը Հայաստանի Զանգեզուրի միջանցքով բաժանված է Ադրբեջանի մնացած հատվածից, կարող է վերածնել արեւելյան Թուրքիայի մեռնող տնտեսությունը եւ ընդլայնել առեւտուրն ու զբոսաշրջությունը Կենտրոնական Ասիայում: Ալիեւի ամբարտավան ագրեսիվությունը շուտով վերացրեց այդ հնարավորությունը։ «Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծումը լիովին համապատասխանում է մեր ազգային, պատմական եւ ապագա շահերին։ Մենք կիրականացնենք Զանգեզուրի միջանցքը՝ ուզում է Հայաստանը, թե ոչ»,- այս տարվա սկզբին ասել է նա Ադրբեջանի պետական հեռուստատեսության եթերում։ Պետքարտուղար Էնթոնի Բլինքենը հաստատեց Ադրբեջանի հավատարմությունը դիվանագիտությանը եւ հրաժարվեց ռազմական ուժից ընդամենը երկու օր անց Ալիեւի սպառնալիքից՝ ցույց տալով կամ Պետդեպարտամենտի ոչ կոմպետենտ լինելը, կամ Բլինքենի կողմից Ազատության աջակցության օրենքի միտումնավոր խախտումը:
Սակայն Թուրքիան աջակցեց Ալիեւի պարծենկոտությանը։ Թուրքիայի պաշտոնական պետական հեռուստաալիքը Իոսիֆ Ստալինին է մեղադրել Զանգեզուրը Հայաստանին «փոխանցելու» մեջ, որը, ըստ հեռուստաալիքի, նախկինում «ադրբեջանական» է եղել։ Այստեղ զավեշտն, իհարկե, այն է, որ Ստալինը նույն կերպ Ադրբեջանին է հանձնել Հայաստանի պատմական տարածքը` Լեռնային Ղարաբաղը: Զանգեզուրի նկատմամբ պահանջներ ներկայացնելով՝ Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի կառավարությունները խաթարում են Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ Ալիեւի հավակնությունների օրինականությունը։ Թուրքական հաջորդ հոդվածում ասվում էր. «Զանգեզուրի միջանցքը ամենակարեւոր կետն էր հօգուտ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի», չնայած այն հանգամանքին, որ հրադադարի համաձայնագիրը նախատեսում էր ոչ թե միջանցք, այլ տրանսպորտային հաղորդակցություն:
Էրդողանը այս հարցին ավելի հմտորեն է մոտեցել, քան նրա ադրբեջանցի գործընկերը։ Նա ասել է, որ Հայաստանի թուրքական շրջափակումը դադարեցնելու հարցի քննարկման համար Հայաստանի ղեկավարի հետ ցանկացած հանդիպում առաջին հերթին պահանջում է Ադրբեջանի պահանջների կատարում։ «Աստված տա, որ Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ խնդիրը կհաղթահարվի միջանցքների բացմամբ»,- սեպտեմբերին ասել է Էրդողանը։
Երբ հոկտեմբերին Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը խոստովանեց, որ Հայաստանի ճանապարհները կարող են բացվել Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի տեղաշարժի համար, թեեւ հայկական վերահսկողության ներքո եւ առանց ինքնիշխանությունը կորցնելու, Ալիեւը կրկին թույլ տվեց իր հաղթարշավայնությանն ու էքսպանսիոնիզմին ձախողել պրագմատիկ լուծումը: Ելույթ ունենալով Էրդողանի հետ համատեղ ասուլիսում՝ Ալիեւն ասել է. «Ե՛վ Թուրքիան, եւ՛ Ադրբեջանը անհրաժեշտ քայլեր կձեռնարկեն Զանգեզուրի միջանցքի իրականացման համար… ամբողջ թյուրքական աշխարհը միավորելու համար»:
Ե՛ւ նախագահ Ջո Բայդենը, ե՛ւ Բլինքենը բազմիցս հայտարարել են, որ «դիվանագիտությունը վերադարձել է», բայց երբ խոսքը վերաբերում է Հարավային Կովկասին, այն չկա։ Սա ցավալի է, քանի որ իրական հնարավորություն կա տարածաշրջանում խաղաղության հաստատման եւ ամերիկյան շահերը առաջ տանելու համար: Պետքարտուղարության ոչ պաշտոնական թուրքական լոբբիի եւ ադրբեջանական խավիարային դիվանագիտության շահառուների շրջանում տարածված կրկներգն այն է, որ Ադրբեջանը ԱՄՆ-ի ավելի լավ դաշնակիցն է, քան Հայաստանը՝ Մոսկվայի եւ Թեհրանի հետ Երեւանի կապերի պատճառով: Բացի սրանից, փաստորեն, վերջին տարիներին երկրաչափական աճ են գրանցել Ադրբեջանի կապերը Ռուսաստանի եւ Իրանի հետ։ Եթե Վաշինգտոնի նպատակն էր թուլացնել Հայաստանի կապերը Ռուսաստանի եւ Իրանի հետ, ապա լավագույն միջոցը կլիներ ճնշում գործադրել Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի վրա՝ Հայաստանի կրկնակի շրջափակումը վերացնելու համար, որպեսզի նվազեցներ Հայաստանի կախվածությունը Ռուսաստանից եւ Իրանից։ Թուրքիան պետք է բացի իր սահմանները Հայաստանի հետ առեւտրի համար, ինչպես նաեւ՝ Ադրբեջանը։ Մինչ Թուրքիան հուսով է, որ իր բեռնատարները կարող են անցնել Զանգեզուրով անցնել Հայաստան, հայկական մեքենաները նույնպես պետք է կարողանան Երեւանից Ստամբուլ մեկնել։ Եթե թուրքերը հույս ունեն Կենտրոնական Ասիայի հետ անխոչընդոտ առեւտուր իրականացնել մինչեւ Չինաստանի հետ սահմանը, ապա Արցախի հայերը պետք է օգտվեն նույն անխոչընդոտ առեւտրից Թուրքիայով մինչեւ Ֆրանսիա կամ Միացյալ Թագավորություն։
Ալիեւը ծաղրում էր 907-րդ հոդվածով բացառությունը, որը թույլ է տալիս ԱՄՆ-ին օգնել ավտոկրատ նավթագազային պետությանը: Ժամանակն է հետ կանչել բացառությունը, քանի դեռ ադրբեջանցի դիկտատորը չի ապացուցել իր հավատարմությունը խաղաղությանն ու դիվանագիտությանը` բացելով Ադրբեջանի սահմանները Հայաստանի հետ առեւտրի համար: Նմանապես, եթե Բլինքենն իսկապես ցանկանում է նպաստել տարածաշրջանում խաղաղությանը, նա պետք է հետ կանչի Թուրքիայում ԱՄՆ նորանշանակ դեսպան Ջեֆրի Ֆլեյքին եւ հանձնարարի նրան վերադառնալ Անկարա միայն այն ժամանակ, երբ կարողանա այնտեղ մեկնել Հայաստանի մայրաքաղաքից»:
