Սյունիքի շուրջ ներկայումս ընթացող գործընթացները դիտավորյալ ներկայացվում են որպես տեղային իրադարձություններ՝ Արցախի դեմ 44-օրյա ահաբեկչական պատերազմի հետքի տեսքով: Մինչդեռ իրականում տեղի ունեցող իրադարձություններն ուղղակիորեն առնչվում են ոչ միայն աշխարհաքաղաքականությանը, այլեւ որոշիչ են լինելու հնդեվրոպական քաղաքակրթության ապագայի համար:
Վերջին երկու հազար տարվա ընթացքում հնդեվրոպական եւ չինական «հողագործական քաղաքակրթությունները» ենթարկվել են «քոչվոր վաշխառուական քաղաքակրթության» ապակառուցողական հետեւանքներին, ինչը հիմնված է ուրիշի ռեսուրսը խլելու եւ յուրացնելու վրա՝ ուղեկցվելով նյութական ու հոգեւոր արժեքների ոչնչացմամբ, հենց «հողագործական քաղաքակրթության» տարածքի հետագա կրճատմամբ: Նման գործողությունները որակավորվում են որպես ցեղասպան տիպի գործողություններ:
Տնտեսագիտության եւ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի հավակնորդ, Հատուցման եւ վերականգնման հարցերի փորձաքննության ու գնահատման միջազգային անկախ իրավական-գիտական կենտրոնի նախագահ, Արեւմտյան Հայաստանի Ազգային ժողովի (խորհրդարանի) պատգամավոր, խորհրդարանի Հայերի ցեղասպանության հետեւանքով հասցված վնասի վերականգնման ու փոխհատուցման հարցերի հատուկ հանձնաժողովի նախագահ, Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիայի գիտական խորհրդի անդամ, Ռուսաստանի բնական գիտությունների ակադեմիայի նախագահության անդամ, Աշխարհի ժողովուրդների հոգևոր միասնության միջազգային ակադեմիայի փոխնախագահ, Ռուսաստանի բնական գիտությունների ակադեմիայի (ՌԲԳԱ), Ռուսաստանի գեղարվեստի ակադեմիայի (ՌԳԱ), Աշխարհի ժողովուրդների հոգևոր միասնության միջազգային ակադեմիայի (ԱԺՀՄՄԱ), Եվրոպական EWAN ակադեմիայի ակադեմիկոս, 1993 թվականից՝ Հռոմի ակումբ վերլուծական կենտրոնի անդամ, գիտության և բարձր տեխնոլոգիաների գծով Եվրասիական գիտական խորհրդի անդամ, տնտեսական գիտությունների դոկտոր պրոֆեսոր Մարտիկ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԸ
եւ Նոբելյան մրցանակի անվանակարգում նշված «Հայկական լեռնաշխարհը` աշխարհի ու քաղաքակրթության ստեղծման բնօրրան, համընդհանուր արժեքների եւ մասունքների ժառանգ եւ պահապան» ուսումնասիրության համահեղինակ, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի կենտրոնական տնտեսագիտամաթեմատիկական ինստիտուտի գլխավոր գիտաշխատող, Ռուսաստանի բնական գիտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոս, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Արեւմտյան Հայաստանի Ազգային ժողովի (խորհրդարանի) պատգամավոր, խորհրդարանի կրթության եւ գիտության մշտական հանձնաժողովի նախագահ Լեւոն ԲԵԿԼԱՐՅԱՆՆ
առանձնացնում են «քոչվոր վաշխառուական քաղաքակրթության» ազդեցության երկու սկզբունք. առաջինը՝ ուղղակի կործանարար ներազդեցություններն են, եւ երկրորդը՝ ազդեցության սոցիո-վիրուսային սկզբունքը՝ առարկայի նպատակների եւ խնդիրների միմիկրիայի ազդեցության տեսքով, ռեսուրսների հետագա գաղութացման միջոցով:
Հնդեվրոպական քաղաքակրթության ասիական մասը պաշտպանված է եղել ազդեցության սոցիո-վիրուսային սկզբունքից՝ շնորհիվ իր երկարամյա պատմական փորձի եւ քաղաքակրթական արմատների խորության, սակայն տարածքը տուժել է հիմնականում ուղղակի կործանարար ազդեցություններից: Մինչդեռ հնդեվրոպական քաղաքակրթության եվրոպական մասն առավել ենթակա է եղել սոցիո-վիրուսային սկզբունքի ազդեցությանը։ Ավելին, ըստ Գասպարյանի եւ Բեկլարյանի, որոշակի պատմական ժամանակաշրջաններում քոչվոր վաշխառուական քաղաքակրթական սկզբունքները Արեւմտյան Եվրոպայում գերիշխող էին դարձել: Մասնավորապես, այդպիսի ժամանակահատվածները ներառել են Բրիտանական կայսրության դարաշրջանը, որը ծովային քոչվոր վաշխառու կայսրություն էր: Բրիտանական կայսրության իշխանության շրջանում, որպես քոչվոր վաշխառական քաղաքակրթության դասական օրինակ, չինական քաղաքակրթությունը եւ հնդեվրոպական քաղաքակրթության ասիական տարածքը, որոնք այդ ժամանակ ապահովում էին աշխարհի ՀՆԱ-ի ավելի քան 80 տոկոսը, ենթարկվել են լիակատար թալանի եւ ավերածության։
«Քոչվոր վաշխառուական քաղաքակրթության» ազդեցությունը Հայաստանի վրա
20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրության ցեղասպան մեքենայի հետեւանքով Հայկական լեռնաշխարհում եւ հարակից տարածքներում բնաջնջվեցին բնիկ ժողովուրդները՝ հայերը, ասորիները, հույները։ Ամեն ինչ նախապատրաստված էր հնդեվրոպական միասնական տարածքը երկու մասի բաժանելու համար, այն է՝ ավերված եւ թալանված ասիական բեկոր եւ եվրոպական բեկոր, որը դարձել էր հաղթանակած վաշխառուական քաղաքակրթության տարածք: Ըստ այդ ծրագրի հեղինակների, հնդեվրոպական տարածքի նման մասնատումից եւ Հայկական լեռնաշխարհն ու նրա հարակից տարածքները բնիկ ժողովուրդներից՝ «հաղորդակցիչի պահապաններից», մաքրելուց հետո կապահովվի ամբողջ հնդեվրոպական քաղաքակրթության ոչնչացումը:
Փոքր Ասիայի եւ Մերձավոր Արեւելքի տարածքում հաղորդակցիչը հազարամյակների ընթացքում ձեւավորվել, բարելավվել եւ ընդլայնվել է որպես մարդկային քաղաքակրթության գոյության, ամբողջականության եւ զարգացման ապահովման կարեւորագույն գործիքներից մեկը: Առաջանալով եւ դառնալով հնագույն մշակույթների ծագման տարածաշրջանում որպես կյանքի գրեթե բոլոր բնագավառների՝ կրոններ, ծեսեր, կառավարման ինստիտուտներ, արվեստներ, արհեստներ, ապրանքների հոսքեր եւ այլն, փոխազդեցությամբ առաջացած արդյունք՝ «հաղորդակցիչը» ժամանակին դարձավ կյանքի կազմակերպման հատուկ միջոց, որտեղ յուրաքանչյուր համայնքի նվաճումը դառնում է բոլորի նվաճումը, եւ տարբեր մշակույթները, քաղաքակրթությունները միմյանց մեջ տեսնում էին ընդհանուր կեցության ամենակարեւոր բաղադրիչները։
«Կապի միջուկը տեղակայված էր Հայկական լեռնաշխարհում եւ հարակից տարածքներում: Վատիկանից շատ առաջ այստեղ առաջացան արտատարածքային հոգեւոր կենտրոններ՝ սրբազան եւ անձեռնմխելի տարածաշրջանի բոլոր ժողովուրդների համար՝ անկախ դավանանքից: Արցախը ամենակարեւոր նման կենտրոններից մեկն է: Հաղորդիչի էությունը եւ ուժը հիմնված էր բնիկ ժողովուրդների՝ հայերի, ասորիների, հույների, արամեացիների, արաբների եւ տարածքում բնակվող այլ ժողովուրդների՝ «հաղորդակցիչի պահապանների» քաղաքակրթական նվաճումների» վրա»,- մանրամասնեց Գասպարյանը: Այսինքն՝ ոչնչացման այս ուղու վրա կանգնած էր Հայաստանը, ավելի կոնկրետ՝ Սյունիքի մարզը, որը միացնում է հնդեվրոպական քաղաքակրթության երկու բեկորները:
Գարեգին Նժդեհի քաղաքակրթական դերը Սյունիքի պահպանումն ու հնդեվրոպական քաղաքակրթության տարածքի ամբողջականության պաշտպանությունն էր: Բեկլարյանի խոսքով, նրա սխրանքը դասվում է անհնարինների կատեգորիայի շարքին: Դրանով է բացատրվում վաշխառության բացահայտ եւ թաքնված ադեպտների հիստերիան Գարեգին Նժդեհի անվան հիշատակման ժամանակ, որը մարմնավորում է այն հայտնի ասացվածքը, որ «նույնիսկ միայնակը մարտի դաշտում կարող է լինել հզոր ռազմիկ», դրանով իսկ պարտության հասցնելով անսանձ հորդաներին: «Գարեգին Նժդեհը եւ հաջորդ հարյուր տարիները՝ որպես ժամանակի հոսող առվակի հաջորդ շրջադարձում տառապող վաշխառու քաղաքակրթության պարտությունն են ի ցույց դնում»,- վստահ է նա:
Վերջին հարյուր տարիների ընթացքում Չինաստանը, Հնդկաստանը եւ Իրանը վերակենդանացան, եվրոպական վաշխառու բեկորը խոր ճգնաժամի առաջ կանգնեց եւ մաքառված տեսքով ստիպված կրկին դիմեց օսմանցիների եւ քեմալականների հետնորդների ցեղասպան մեքենային՝ իր տրամաբանական ավարտին հասցնելու հնդեվրոպական քաղաքակրթության տարածքի մասնատման նախագիծը, որպեսզի «հաղոդրակցի» տարածքում գոնե ռեկետիրի դերում հաստատվի հնդեվրոպական քաղաքակրթության շրջանակների հետ հարաբերություններում:
Այս ամենից պարզ է դառնում, որ այսօր Սյունիքում հայերը որոշում են ոչ միայն հայերի եւ հայկական պետության ճակատագիրը «հաղորդակցի» քաղաքակրթական գործառույթների հետագա վերականգնմամբ, այլեւ ամբողջ հնդեվրոպական քաղաքակրթության ապագան` հաղթահարելու սոցիո-վիրուսային հետեւանքները՝ ըստ վաշխառուական գաղափարախոսության կործանարար ազդեցության: Այս համատեքստում է Գարեգին Նժդեհի պատմական եւ քաղաքակրթական դերը:
Լուսինե Մխիթարյան
15.06.2021 թ.
