Հերոս հայը, որ հայ որբերը վերադարձուց սուրիական անապատէն

Փառնաք Շիշիքեան զէյթունցի հերոս մըն է, որ Հայոց Ցեղասպանութենէն ետք հարիւրաւոր հայ որբեր վերադարձուց սուրիական անապատի արաբական ընտանիքներէն։ Անոր անունը յայտնի չէ հայերու մեծ մասին, ուստի կ՛արժէ ուշադրութիւն սեւեռել անոր կեանքին ու բարի գործերուն վրայ։ Ան թաղուած է Երեւանէն քանի մը քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ գտնուող Հովտաշատ գիւղը։

10 Ապրիլ 1915էն մինչեւ 18 Մայիս՝ Կիլիկիոյ հերոսական քաղաք Զէյթունը դատարկուած էր։ Տղամարդիկը ստիպած էին միանալ օսմանեան թրքական տխրահռչակ «բանուորական ջոկատներ»ուն։ 14 տարեկան Փառնաք Սուրիոյ Տէր Զօրի ճամբուն՝ անտեսելով իր շուրջի օձերն ու կարիճները, օրեր անցուց թուրք ասկեարի թուրէն ինկած մօրը դիակին փարած։ Զայն փրկեց շամմառ ցեղի քոչուոր արաբ մը, որ դաշոյնով փոս փորելէ եւ Փառնաքի մօր մարմինը աւազին յանձնելէ ետք, տղան նստեցուց ձիուն վրայ եւ տարաւ իր տունը։

Երիտասարդ Փառնաք, որ արդէն գիտէր հայերէն, գերմաներէն եւ թրքերէն, շուտով սորվեցաւ նաեւ արաբերէն։ Գառներ եւ ուղտեր արածեցնէլէ զատ, Փառնաք, զոր վերանուանեցին Էհմէտ Ալ Ճեզզա, ցեղակիցներուն կը սորվեցնէր արաբերէն գրել։ Ան շրջանին մէջ դարձաւ բոլորին սիրելին՝ իր աշխատասիրութեան, համեստութեան եւ լրջամտութեան շնորհիւ։

Շուտով, ոչխարները արածեցնելու պահուն, Փառնաք անապատին մէջ հանդիպեցաւ տեղւոյն արաբներու կողմէ որդեգրուած բազմաթիւ հայ մանուկներու։ Անոնց յիշեցուց իրենց հայկական ծագման մասին եւ սկսաւ տետրակին մէջ գրի առնել անոնց անուններն ու բնակութեան վայրերը։

1924ին, 23 տարեկան «Էհմէտ»ին՝ իբրեւ վստահելի

եւ գրագէտ երիտասարդի, յանձնարարեցին Հալէպ հասցնել հարուստ արաբներու գնած ոչխարի հոտը։ Յայտնուելով Հալէպ՝ ան զարմանքէն քարացաւ, երբ տեսաւ խանութներու հայկական ցուցանակներն ու հայերէն խօսող մարդիկ։ Տեղւոյն հայերը անոր աշխատանք եւ մնալու տեղ առաջարկեցին, սակայն ան մերժեց՝ ըսելով, որ շատ հարազատներ ունի անապատի մէջ եւ չի կրնար լքել զանոնք։ Այնուհետեւ հայ կօշկակարին ցոյց տուաւ իր տետրակը, ուր անուններն էին այն բոլոր հայ մանուկներու, որոնք անապատին մէջ կ՛ապրէին արաբ ընտանիքներու մէջ։ Ան ինքնիրեն խոստացած էր հաւաքել այդ հայ մանուկները, օգնել անոնց ամուսնանալու իրարու հետ եւ գտնել անոնց հարազատները, եթէ ողջ են։ Այդ շատ բարդ խնդիր էր։ Մանուկներուն մեծ մասը, որոնք քանի մը տարի ապրած էին արաբ ընտանիքներու մէջ, չէին յիշեր իրենց ծագման մասին եւ չէին գիտեր, որ դեռ գոյութիւն ունէին այլ հայեր։ Բայց Փառնաք հաստատակամ էր՝ հակառակ  խոչընդոտներուն։

Կօշկակար Փանոս, որ արաբներու եւ քիւրտերու քով ապաստանած հայ որբերը փնտռող յանձնախումբին նախագահն էր, ուղղակի ապշած էր։ Վերջին քանի մը ամիսներուն ընթացքին յանձնախումբը դժուարութեամբ յաջողած էր գտնել ընդամէնը մէկ-երկու հայ մանուկներ, իսկ հիմա Փանոսին առջեւ դրուած էր հայկական անուններով լեցուն ամբողջ տետրակ մը։

Իր ցեղին մօտ վերադառնալ

է ետք Փառնաք կը շարունակէր հայ մանուկներու ցուցակները իրարու ետեւէ Հալէպ ղրկել։ Փնտռող յանձնախումբը յետոյ պիտի երթար անապատ, պիտի վճարէր հայ մանուկներու համար եւ զանոնք պէտք է հասցնէր Հալէպ կամ Պէյրութ։

Ի վերջոյ, Սուրիոյ կառավարութիւնը երկու գիւղ յատկացուց հայերուն, անապատի մէջ։ Փառնաք ամուսնացաւ Ուաթհա անունով հայ կնոջ մը հետ, որ յետոյ փոխեց անունը եւ դարձաւ Սիրանուշ։ Ի յարգանս իրենց արաբ ծնողներուն՝ անոնք համաձայնեցան, որ ամուսնութեան արարողութիւնը կատարուի մահմետական շէյխի ձեռամբ: Զոյգը ծրագրեց հետագային հայկական հարսանիք ընել հայկական եկեղեցիի մէջ։ Փառնաքի չորս արաբ «եղբայրները» տխրեցան, որ ան պիտի լքէ զիրենք եւ բնակութիւն պիտի հաստատէ հայկական նորաստեղծ Թել Ալ Պրաք գիւղին մէջ։ Անոնք ընտանիքին ունեցուածքը բաժնեցին հինգ մասի։ Փառնաք հետը տարաւ հարիւր ոչխար, հինգ ուղտ, հրացան մը եւ տան պիտոյքներ։

Փառնաք հարիւրաւոր արաբացած հայեր բերաւ իրենց գիւղը, անոնց տուաւ հայկական անուններ, կազմակերպեց անոնց ամուսնութիւնները։ Ան երիտասարդներու հետ կազմակերպեց հայերու ոսկորներու հաւաքումը Տէր Զօրէն, Ռաքքայէն, Եփրատ ու Խապուր գետերու շրջակայքէն եւ Շետտէտիէի եղերական քարանձաւէն, ուր ողջակիզած էին հայերը։  Փառնաք յիշատակի արարողութիւն կազմակերպեց ննջեցեալներու հոգիներուն համար․․․

Անապատի երկու հայկական գիւղերը շուտով բարգաւաճեցան: Անոնք ստեղծեցին մարզական միութիւն եւ փողային նուագախումբ: 1947ին, երբ Փառնաք տեղեկացաւ Խորհրդային Հայաստան վերադառնալու զանգուածային գաղթի մասին, ինքն ալ  որոշեց վերադառնալ հայրենիք․․․: Ան ձգեց ամբողջ ունեցուածքը, բացառութեամբ մէկ բանի՝ իր արաբական ազնուացեղ ձիուն, զոր Հայաստան հասնելուն պէս նուիրեց ձիաբուծարանին։

Փառնաքի ընտանիքը բնակութիւն հաստատեց Էջմիածնի մերձակայքը գտնուող Հովտաշատ գիւղը, ուր աշխատեցաւ իբրեւ հողագործ։ Անոր կինը՝ Սիրանուշ, հինգ զաւակ եւս ունեցաւ Հայաստանի մէջ։ Թէեւ Փառնաք հարիւրաւոր հայ մանուկներ վերադարձուցած էր, ան միշտ կը տառապէր հարիւրաւոր ուրիշ մանուկներու համար, որոնց կարելի չեղաւ գտնել, անոնց շարքին նաեւ իր կնոջ՝ Սիրանուշի քոյրը։

Հովտաշատի գերեզմանոցին մէջ կանգնած է Փառնաքի մահարձանը՝ արաբական տարազով։ Այդ գիւղին մէջ, 1956ին, Փառնաքի կառուցած տունը ներկայիս նման է թանգարանի, ուր կը ցուցադրուին անոր հագուստներն ու լուսանկարները:

Հայերը, ինչպէս Հայաստանի, այնպէս ալ Սփիւռքի, պէտք է այցելեն Հովտաշատ գիւղ եւ Փառնաքի շիրիմ՝ յարգանքի տուրք մատուցելու համար այն մարդուն, որ հարիւրաւոր հայ որբեր փրկած եւ վերադարձուցած է իրենց արմատներուն․․․

Արեւելահայերէնի թարգմանեց՝ Ռուզաննա Աւագեան

Արեւմտահայերէնի վերածեց՝ Սեդա Գրիգորեան